Ο καθεδρικός ναός της αγίας Σοφίας στο κατεχόμενο τμήμα της εντός των τειχών Λευκωσίας είναι η μεγαλύτερη και αρχαιότερη γοτθική εκκλησία της Κύπρου (εσωτερικές διαστάσεις 66 μ. Χ 21 μ.) και πιθανόν να αντικατέστησε παλαιότερη βυζαντινή εκκλησία που βρισκόταν στον ίδιο χώρο. Ο ναός ακολουθεί τον καθαρό γοτθικό ρυθμό των μέσων του 12ου αι. Λόγω του μεγάλου του μεγέθους, της έλλειψης χρημάτων και διαφόρων ιστορικών γεγονότων χρειάστηκαν 150 χρόνια για να κτιστεί ο ναός, αν και ποτέ δεν ολοκληρώθηκε αφού ο νοτιοδυτικός πύργος και ο άνω όροφος του πρόπυλου δεν κτίστηκαν ποτέ.
Οι πρώτες εργασίες για την οικοδόμηση του ναού ξεκίνησαν κατά τα πρώτα χρόνια της φραγκοκρατίας (πιθανόν το 1209) και ήδη το 1228 είχε ολοκληρωθεί η ανέγερση του ανατολικού τμήματος της εκκλησίας. Μέχρι τα τέλη του 13ου αι. είχαν κτιστεί τα πλάγια κλίτη και μεγάλο τμήμα του μεσαίου κλίτους. Από το 1319 μέχρι το 1326 ανέλαβε τη συμπλήρωση της εκκλησίας ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Giovanni del Conte ή Giovanni de Polo ο οποίος ανάμεσα σε άλλα συμπλήρωσε το μεσαίο κλίτος, κατασκεύασε τις επίστεγες αντηρίδες, έκτισε την πρόσοψη του ναού και ένα ακόμη παρεκκλήσι στο δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου το οποίο λειτουργούσε ως βαπτιστήριο. Επίσης κόσμησε τμήματα του ναού με τοιχογραφίες και γλυπτό διάκοσμο. Το Νοέμβριο του 1326 ο αρχιεπίσκοπος τέλεσε τα εγκαίνια του ναού.
Παρόλο που είχαν γίνει τα εγκαίνια του ναού, το κτίριο δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί και έτσι το 1347 ο πάπας Κλήμης Δ’ εξέδωσε Βούλα για να συμπληρωθεί και να επισκευαστεί ο ναός που είχε εν τω μεταξύ υποστεί ζημιές από σεισμό. Είναι κατά την οικοδομική φάση αυτή που κτίστηκε το πρόπυλο και ο βορειοδυτικός πύργος. Οι τρεις είσοδοι του δυτικού τοίχου διατηρούν πολύ σημαντικά δείγματα αρχιτεκτονικής γλυπτικής. Το περίθυρο της κεντρικής εισόδου φέρει εντυπωσιακά πλούσιο γλυπτό διάκοσμο. Τρία από τα τέσσερα τόξα κοσμούνται με τις ανάγλυφες μορφές βασιλέων , προφητών, αποστόλων και επισκόπων.
Με την κατάληψη της Λευκωσίας από τους Οθωμανούς (1570), ο ναός της αγίας Σοφίας μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Προστέθηκαν δύο μιναρέδες στο δυτικό τμήμα της εκκλησίας, καταστράφηκε ο πλούσιος γλυπτός της διάκοσμος, οι τοιχογραφίες της, τα αγάλματα που περιείχε όπως και οι υαλοπίνακες των παραθύρων της (vitraux) που απεικόνιζαν σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Επίσης καταστράφηκαν και τα ταφικά μνημεία βασιλέων και πριγκίπων της δυναστείας των Λουζινιάν.
Εσωτερικό καθεδρικού ναού
Τον Αύγουστο 1954 ο ναός μετονομάστηκε σε τέμενος Σελιμιέ προς τιμήν του Σουλτάνου Σελίμ Β’ (1566 – 1574) επί της εποχής του οποίου κατάκτησαν οι Οθωμανοί την Κύπρο.
Ναός Παναγίας Οδηγήτριας
Πολύ κοντά στο ναό της αγίας Σοφίας, ακριβώς στα νότια βρίσκεται ναός που φέρει βυζαντινά αλλά και γοτθικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το κτίριο σήμερα είναι γνωστό ως «Μπετεστάν» (Bedestan), τούρκικη λέξη και σημαίνει στεγασμένη αγορά. Όταν η Κύπρος βρισκόταν υπό την κατοχή των Οθωμανών το κτίριο λειτουργούσε ως αγορά κυρίως υφαντών ενώ για κάποιο διάστημα στο κτίριο αποθηκευόταν σιτάρι.
Στο χώρο υπήρχε πιθανότατα βυζαντινή βασιλική του 5ου αι. ενώ από το 12ο αι. το εκκλησιαστικό κτιριακό συγκρότημα πιθανόν να λειτουργούσε ως ο Ορθόδοξος Μητροπολιτικός Ναός αφιερωμένος στην Παναγία την Οδηγήτρια. Κατά το 14ο αι. ο ναός επιδιορθώθηκε και πιθανό να τροποποιήθηκε. Η μεγάλη βυζαντινή εκκλησία τροποποιήθηκε ξανά στις αρχές του 15ου αι. και στα τέλη του 15ου αι. κατασκευάστηκαν η βόρεια πρόσοψη με την πλούσια διακοσμημένη γοτθική θύρα και ο θόλος που καταλαμβάνει το τέταρτο κλίτος του κυρίως ναού. Το κτίριο υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίας από του Οθωμανούς (1570).
Βιβλιοθήκη του Σουλτάνου
Στο ανατολικό άκρο του καθεδρικού ναού της αγίας Σοφίας στο κατεχόμενο τμήμα της εντός των τειχών Λευκωσίας βρίσκεται ένα μικρό κτίριο με τρούλο που ονομάζεται η Βιβλιοθήκη του Σουλτάνου. Το κτίριο ανεγέρθηκε το 1829 από το Σουλτάνο της Τουρκίας Μαχμούτ Β’ και είναι η βιβλιοθήκη του Μπουγιούκ Μετρεσσέ (Μεγάλη Θεολογική Σχολή) το οποίο σήμερα δεν υφίσταται. Πάνω στους τοίχους της κεντρικής αίθουσας του κτιρίου είναι γραμμένο ποίημα του Χιλμή Χακκί Χότζα σε αραβικούς χαρακτήρες που είναι αφιερωμένο στο Σουλτάνο.
Η Βιβλιοθήκη διαθέτει συλλογή τούρκικων, αραβικών και περσικών βιβλίων και χειρογράφων. Κάποια από αυτά τα έστειλε από την Κωνσταντινούπολη ο Σουλτάνος και αποτελούν δείγματα παραδοσιακής ισλαμικής καλλιγραφίας.
Μπουγιούκ Χαν (Μεγάλο Χάνι)
Το μεγάλο αυτό χάνι (Büyük Han) βρίσκεται στην κατεχόμενη Λευκωσία, στα δυτικά του Καθεδρικού ναού της Αγίας Σοφίας, εντός των τειχών. Το χάνι αυτό κτίστηκε αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση του νησιού το 1570. Η ημερομηνία ανέγερσής του πιθανόν να είναι το 1572 και ο δημιουργός του ήταν ο Μουζαφέρ πασάς, μπεηλέρμπεης της Κύπρου που υπήρξε ένας από τους στρατηγούς που έλαβαν μέρος στην κατάληψη της Λευκωσίας. Στο χάνι διέμεναν περιπλανώμενοι έμποροι, ταξιδιώτες και προσκυνητές.
Πρόκειται για ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη, με ισόγειο και όροφο και με μεγάλη τετράγωνη εσωτερική αυλή. Στο κέντρο της αυλής υπάρχει μικρό οκταγωνικό τζαμί με τρούλο στου οποίου τη βάση προστέθηκε και δεξαμενή με βρύσες το 19ο αι. Η είσοδος του χανιού βρίσκεται στα ανατολικά και πρόκειται για μεγάλη μαρμάρινη πύλη κτισμένη με αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν σε αρχαιότερα κτίρια. Το χάνι είναι λιθόκτιστο και έχει μικρά παράθυρα στον όροφο. Την εσωτερική αυλή περιβάλλουν τοξωτές στοές που στηρίζονται πάνω σε λίθινους κίονες και είναι στεγασμένες με σταυροθόλια. Από την αυλή φτάνει κανείς στον όροφο μέσω δύο αστέγαστων κλιμάκων.
Εκτός από τους ξενώνες που βρίσκονταν στον όροφο, το χάνι διέθετε επίσης και αποθηκευτικούς χώρους και καταστήματα που βρίσκονταν στο ισόγειο. Χαρακτηριστικά στοιχεία είναι οι λιθόκτιστες οκταγωνικές καπνοδόχοι.
Με τη Βρετανική κυριαρχία στο νησί (1878), το χάνι χρησιμοποιήθηκε ως κεντρική φυλακή μέχρι το 1893. Επίσης, τον 20ο αι., μέχρι το 1963, στο χάνι διέμεναν άπορες τουρκικές οικογένειες και υπήρξε εποχή που στο κτίριο διέμεναν 70 οικογένειες.
Το 1963 το χάνι εκκενώθηκε και από το 1989 ξεκίνησαν έργα συντήρησης και αποκατάστασης του.
Χάνι Κουμαρτζηλάρ, Kumarcilar Han (Το χάνι των Κουμαρτζήδων)
Πρόκειται για χάνι στην κατεχόμενη εντός των τειχών Λευκωσία, στα βόρεια του ‘Μπουγιούκ Χαν’. Πρόκειται για χάνι μικρότερο από το ‘Μπουγιούκ Χαν’ αλλά με παρόμοια αρχιτεκτονική. Η είσοδος του κτιρίου αποτελείται από ενδιαφέρουσα αψίδα του 17ου αι. Μια διαφορά του από το ‘Μπουγιούκ Χαν’ είναι ότι ο εξώστης στον όροφο είναι στεγασμένος με ξύλινη στέγη που υποβαστάζεται από χοντρούς λίθινους κίονες ενώ στο ‘Μπουγιούκ Χαν’ η στοά του ισογείου επαναλαμβάνεται και στον όροφο.
Γενική ΒΙβλιογραφία: Der Parthog, G. 2006, Medieval Cyprus: A Guide to the Byzantine and Latin Monuments. Lefkosia. Enlart, C. 1987, Gothic Art and the Renaissance in Cyprus (2 vols), ed. and transl. SIr David Hunt. London. Gunnis, R. 1936, Historic Cyprus. London. Κεσισιάν, Κ. 1989, Λευκωσία: Η Πρωτεύουσα της Κύπρου άλλοτε και τώρα. Λευκωσία. Leventis, P. 2005, Twelve Times in Nicosia. Nicosia, Cyprus, 1192 – 1570: Topography, Architecture and Urban Experience in a Diversified Capital City. Nicosia.
