Πολλές φορές θα έχετε ακούσει ή διαβάσει αυτή την λέξη όταν μιλάμε για τους Ευρωπαικούς-κυρίως- αμπελώνες στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ου αιώνα. Η φυλλοξήρα είναι διάσημη ως το παράσιτο που κατέστρεψε τεράστιες εκτάσεις ευρωπαϊκού αμπελώνα τον 19ο αιώνα, σχεδόν εξολοθρεύοντας μερικές από τις μεγαλύτερες και γνωστότερες οινοπαραγωγικές περιοχές του κόσμου.
Η φυλλοξήρα, είναι ένα μικροσκοπικό ωχροκίτρινο έντομο που μοιάζει με ψείρα φυτών από την οικογένεια Phylloxeridae, της τάξης των ζωυφίων Hempitera. Περιγράφηκε στην κρίση του 1860 στη Γαλλία ως Phylloxera vastratix (καταστροφέας των αμπελιών) και αργότερα βρέθηκε ότι είναι το ίδιο με το Daktulosphaera vitifoliae ή Phylloxera vitifoliae. Το έντομο τρέφεται με χυμούς από τις ρίζες και τα φύλλα των αμπελιών. Ο πολύπλοκος κύκλος ζωής του έχει έως και 18 στάδια με τα κυριότερα απ αυτά να είναι τέσσερα.
Αυτό το έντομο ήταν κάποτε εφιάλτης για τους οινοποιούς της Ευρώπης, αλλά μια επιστημονική ανακάλυψη κατάφερε να δώσει νέους τρόπους για την προστασία των αμπελώνων.
Μια διεθνής ομάδα επιστημόνων κατάφερε να χαρτογραφήσει το γονιδίωμα της φυλλοξήρας, περισσότερα από 150 χρόνια από τότε που το μικροσκοπικό έντομο ταξίδεψε κρυφά από τις ΗΠΑ στην Ευρώπη και ξεκίνησε να καταστρέφει τεράστιες εκτάσεις αμπελώνα.
Χρειάστηκαν περισσότεροι από 70 ειδικοί από οκτώ χώρες σχεδόν μια δεκαετία για να σπάσουν τον γενετικό κώδικα της φυλλοξήρας, ο οποίος περιλαμβάνει «τη μεγαλύτερη οικογένεια γονιδίων που έχει εντοπιστεί σε ένα γονιδίωμα μέχρι σήμερα», σύμφωνα με τη γαλλική ερευνητική υπηρεσία INRAE.
Γιατί είναι τόσο τρομακτική η φυλλοξήρα;
Αφού έφτασε στην Ευρώπη ως λαθρεπιβάτης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 – και ίσως λίγο νωρίτερα – το παράσιτο της φυλλοξήρας πιστεύεται ότι κατέστρεψε τη μισή έκταση του αμπελώνα της Γαλλίας τις επόμενες δεκαετίες.
Αυτό φυσικά προκάλεσε απόγνωση στους οινοπαραγωγούς, ενώ και άλλες χώρες επηρεάστηκαν, τόσο στην Ευρώπη όσο και εκτός αυτής.
Οι οινοπαραγωγοί άρχισαν να κερδίζουν το πάνω χέρι μόλις ανακαλύφθηκε ότι η φυλλοξήρα μπορούσε να νικηθεί εμβολιάζοντας αμπέλια «vitis vinifera» σε ανθεκτικά αμερικανικά υποκείμενα.
Αυτή είναι ακόμα κοινή πρακτική, αλλά όχι σ’ ολόκληρο τον οινοπαραγωγικό κόσμο. Σε πολλές περιπτώσεις, τα μη εμβολιασμένα αμπέλια παραμένουν ευάλωτα στο παράσιτο, το οποίο προσβάλλει τις ρίζες για να τραφεί. Ως εκ τούτου, η φυλλοξήρα παραμένει μια συνεχής ανησυχία.
Η Χιλή θεωρείται η μόνη μεγάλη χώρα παραγωγής κρασιού που έχει αποφύγει σε μεγάλο βαθμό την προσβολή, αν και υπάρχουν θύλακες από ανέγγιχτες περιοχές και το έντομο πιστεύεται ότι δυσκολεύεται σε αμμώδη εδάφη.
Η εργασία για τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος της φυλλοξήρας, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό BMC Biology, δείχνει επίσης ότι πιθανότατα προέρχεται από το πάνω μέρος του ποταμού Μισισιπή.
Η φυλλοξήρα στην Ευρώπη
Η φυλλοξήρα δεν εμφανίστηκε ξαφνικά στην Ευρώπη από τον αέρα. Το έντομο μεταφέρθηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη σε δείγματα αμερικανικών αμπελιών που συνέλεξαν Βρετανοί και Ευρωπαίοι βοτανολόγοι.
Το ενδιαφέρον για τα αμερικανικά αμπέλια είχε προκληθεί από τα κρούσματα ωιδίου στους ευρωπαϊκούς αμπελώνες τη δεκαετία του 1850. Υπήρχε η ελπίδα ότι τα αμερικανικά αμπέλια θα έδειχναν μεγαλύτερη αντοχή στις ασθένειες.
Η τεχνολογική πρόοδος υπαγόρευσε το χρονοδιάγραμμα της επιδημίας. Αυτό περιελάμβανε την ανάπτυξη του Ward Case, ενός σφραγισμένου γυάλινου δοχείου που επέτρεπε σε ένα φυτό να κάθεται στο φως του ήλιου στο κατάστρωμα ενός πλοίου ενώ προστατεύεται από τους ανέμους και τον ψεκασμό.
Οι αμπελώνες στη Βρετανία καταστράφηκαν πρώτοι. Στη συνέχεια, το πρόβλημα εξαπλώθηκε στη Γαλλία και σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Το 1863, οι πρώτοι αμπελώνες άρχισαν ανεξήγητα να πεθαίνουν στον Ροδανό. Μέχρι το 1889, η συνολική παραγωγή κρασιού στη Γαλλία ήταν λιγότερο από 28 τοις εκατό από εκείνη του 1875.
Η γνώση διαδόθηκε αργά. Πολλοί καλλιεργητές είδαν τα αμπέλια τους να πεθαίνουν χωρίς να γνωρίζουν τον λόγο. Στη Γαλλία, κάποιοι άρχισαν να θάβουν ζωντανούς φρύνους κάτω από κάθε κλήμα για να βγάλουν το δηλητήριο.
Ο πολύπλοκος κύκλος ζωής της φυλλοξήρας καθιστά την αρχική ανίχνευση δύσκολη. Μέχρι να επιθεωρηθούν τα νεκρά κλήματα, τα έντομα είχαν προχωρήσει.
Στην υπόλοιπη Ευρώπη η φυλλοξήρα εξαπλώθηκε είτε μέσω αμερικανικών ή γαλλικών μοσχευμάτων, είτε και με τα δύο. Οι βιομηχανίες κρασιού της Ιταλίας και της Ισπανίας χτυπήθηκαν τη δεκαετία του 1870, μαζί με την Πορτογαλία, τη Γερμανία και την Ελβετία. Η Phylloxera βρέθηκε στην Καλιφόρνια το 1874 κοντά στην πόλη Sonoma. Μέχρι το 1900, 12.000 εκτάρια (30.000 στρέμματα) είχαν καταστραφεί σε όλη την πολιτεία.
Τα Βαλκάνια και η Ελλάδα υπέφεραν γύρω στα τέλη του αιώνα. Την ίδια περίοδο, στην Αυστραλία, επηρεάστηκαν η Βικτώρια και η Νέα Νότια Ουαλία. Ωστόσο, οι αυστηρές καραντίνες και οι περιορισμοί στη μεταφορά φυτικής ύλης προστάτευαν άλλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων στην πολιτεία της Νότιας Αυστραλίας.
Πολλές γαλλικές εταιρίες δραστηριοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό στη σημερινή Κροατία και Σλοβενία. Αυτά τα αμπέλια καταστράφηκαν μεταξύ 1902 και 1905, προκαλώντας μετανάστευση που θα δώσει ενέργεια στις οινοβιομηχανίες στη Βόρεια Αμερική και την Αυστραλία.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως αναφέρε το krasia.gr, η παγκόσμια βιομηχανία μπορούσε τουλάχιστον να αντλήσει από τα συμπεράσματα που έβγαλαν τα 30 χρόνια συζήτησης στη Γαλλία. Η χρήση προσεκτικά επιλεγμένων εμβολιασμένων υποκείμενων σε μοσχεύματα vinifera (και σε μικρότερο βαθμό, ανθεκτικές υβριδικές ποικιλίες) φάνηκε να σταθεροποιεί την κατάσταση για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα.
Δεν είναι όμως όλα τα υποκείμενα εξίσου ανθεκτικά. Και η αντίσταση που προσφέρει οποιοδήποτε υποκείμενο μπορεί να μειωθεί με τον καιρό. Ένας βασικός λόγος είναι ότι η φυλλοξήρα μεταλλάσσεται όταν έρχεται αντιμέτωπη με ανθεκτικά κλήματα. Υπάρχουν τώρα αρκετές εκατοντάδες γενετικά στελέχη φυλλοξήρας τεκμηριωμένα παγκοσμίως.
Στη δεκαετία του 1990 στην Καλιφόρνια, πολλά αμπέλια εμβολιασμένα με το ευρέως χρησιμοποιούμενο AXr1 (Aramon Rupestris Ganzin No.1) βρέθηκαν να έχουν προσβληθεί. Μερικοί σχολιαστές πρότειναν ότι αυτό ήταν αναπόφευκτο καθώς το Aramon είναι μια ποικιλία vinifera. Αλλά, άλλα τέτοια υβρίδια όπως το 41B συνέχισαν να είναι πιο αποτελεσματικά.
Οι έρευνες έδειξαν ότι η φυλλοξήρα είχε μεταλλαχθεί σε «Βιότυπο Β», ο οποίος μπορούσε να υπερνικήσει την αντοχή των υποκείμενων. Περίπου τα δύο τρίτα των αμπελώνων στη Νάπα έπρεπε να ξαναφυτευτούν. Το κόστος της αντικατάστασης των κατεστραμμένων από τη φυλλοξήρα αμπελώνων, υποχρέωσε την οικογένεια Mondavi να πάει την εταιρεία της σε δημόσια ιδιοκτησία.
Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι ότι μόνο μερικά υποκείμενα έχουν τέτοια αντοχή που το έντομο δεν μπορεί να γεννήσει τα αυγά του. Σε πολλούς εμβολιασμένους αμπελώνες, η φυλλοξήρα μπορεί ακόμα να επιβιώσει και να αναπαραχθεί, απλώς με λιγότερο καταστροφικές συνέπειες. Όπως συνέβη με τα υπερατλαντικά μοσχεύματα στα τέλη του 19ου αιώνα, αυτός ο πληθυσμός μπορεί να εξαπλωθεί σε μη εμβολιασμένα αμπέλια αργότερα.
Ομοίως, τα αμμώδη εδάφη δεν είναι αλάνθαστα. Ο διάσημος αμπελώνας Bien Nacido στην κοιλάδα Santa Maria AVA είναι φυτεμένος με δικά του αμπέλια, τα οποία έχουν μείνει χωρίς φυλλοξήρα μέχρι στιγμής. Αλλά στη Jumilla της Ισπανίας, το κόκκινο Pie Franco (γαλλικό πόδι) του Casa Castillo προέρχεται από ένα οικόπεδο αμπέλων Monastrell με ρίζα, που φυτεύτηκαν το 1942 σε αμμώδη εδάφη. Ωστόσο, το παράσιτο επικράτησε μετά από αρκετές δεκαετίες. Κάθε χρόνο λίγα, λίγα αμπέλια πεθαίνουν και οι όγκοι του κρασιού μειώνονται. Στη Champagne το 2004, η Bollinger έχασε ένα από τα μη εμβολιασμένα αμπελοτεμάχια που συμμετείχαν στο cuvée του Vieilles Vignes. Η φυλλοξήρα είχε ανακαλυφθεί έξι χρόνια πριν.
Στην πραγματικότητα, πολλές αναπτυσσόμενες περιοχές δεν έχουν λάβει επαρκώς υπόψη, την επιλογή υποκείμενου υλικού. Αυτό δεν οφείλεται απαραίτητα στην εμπιστοσύνη στους τύπους εδάφους ή σε άλλους παράγοντες. Πολλές από αυτές τις περιοχές αναπτύχθηκαν από τη δεκαετία του 1960 και επικεντρώθηκαν περισσότερο στην επέκταση. Τα εμβολιασμένα κλήματα κοστίζουν τριπλάσια από τα αμπέλια που δεν εμβολιάζονται, μερικές φορές και περισσότερο.
Η φυλλοξήρα είναι παρούσα σε κάποια μορφή στην πολιτεία της Ουάσιγκτον από τη δεκαετία του 1910. Αλλά φέτος έκανε την παρουσία της στη σημαντική περιοχή Walla Walla όπου αναφέρθηκε για πρώτη φορά. Αυτή η περιοχή κινδυνεύει ιδιαίτερα επειδή πολλοί καλλιεργητές εδώ επέλεξαν να φυτέψουν αμπέλια χωρίς εμβολιασμένο υποκείμενο.
Το σκεπτικό ήταν ότι οι σκληροί χειμώνες επιβράδυναν την αναπαραγωγή της φυλλοξήρας. Επιπλέον, υπάρχουν πολλά ξηρά αμμώδη εδάφη εδώ. Αλλά η κλιματική αλλαγή σημαίνει ότι η τύχη έχει εξαντληθεί, καθώς τα σκληρά παγώματα γίνονται όλο και πιο σπάνια.
Στο Νότιο Νησί της Νέας Ζηλανδίας, η φυλλοξήρα ανακαλύφθηκε στην οινοπαραγωγική περιοχή του Κεντρικού Οτάγκο το 2002. Η ταχεία επέκταση σήμαινε ότι την εποχή εκείνη, εκτιμήθηκε ότι μόνο το 55 τοις εκατό των αμπελιών ήταν σε ανθεκτικό υποκείμενο. Αυτό ήταν πολύ χαμηλότερο από το ποσοστό για άλλες περιοχές της χώρας. Οι σκληροί χειμώνες ήταν ανεπαρκής ασφάλεια εδώ.
Φυλοξήρα: παρόν και μέλλον
Δεν υπάρχει ακόμα «γιατρειά» για τα αμπέλια που έχουν προσβληθεί από φυλλοξήρα. Ούτε υπάρχουν χημικοί ή βιολογικοί έλεγχοι που να αποτρέπουν την επικράτηση του. Η πλημμύρα των αμπελιών είναι σπάνια και η τελευταία λύση. Επί του παρόντος, η καλύτερη λύση παραμένει να ξεριζωθεί ένας αμπελώνας και να φυτευτεί σε πιο κατάλληλα υποκείμενα. Ο καλλιεργητής μπορεί να επιλέξει έναν πιο κατάλληλο κλώνο ή να αλλάξει την ποικιλία σταφυλιών, αλλά οι οικονομικές επιπτώσεις μπορεί να είναι τεράστιες.
Η επιλογή του (επί του παρόντος εμπορικά διαθέσιμου) υποκείμενου υλικού παραμένει περίπλοκη. Εκτός από την καταλληλότητα για το τοπικό έδαφος και το μακροκλίμα, οι αμπελουργοί πρέπει επίσης να γνωρίζουν ποιο συγκεκριμένο γένος φυλλοξήρας αντιμετωπίζουν. Η Vinehealth Australia (πρώην Phylloxera and Grape Industry Board της Νότιας Αυστραλίας) δοκιμάζει τα υποκείμενα έναντι τουλάχιστον επτά στελεχών.
Σε όλο τον κόσμο συνεχίζουν να εισάγονται πρωτόκολλα για τον έλεγχο της μετακίνησης μηχανημάτων και ανθρώπων μεταξύ αμπελώνων. Τα μηχανήματα πρέπει να καθαρίζονται με ατμό και το προσωπικό πρέπει να έχει ειδικά παπούτσια για κάθε τοποθεσία που πρέπει να επισκεφτεί.
Η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη για την εισαγωγή νέων, πιο ανθεκτικών υποκείμενων υλικών για την καταπολέμηση της ικανότητας της φυλλοξήρας να αναπτύσσει νέους βιοτύπους για να υπερνικήσει την άμυνα συγκεκριμένων υποκείμενων. Μια μελέτη του 2018 (Smith et al, BMC Plant Biology) που εξέτασε τους γενετικούς παράγοντες αντοχής στη φυλλοξήρα σε υποκείμενα εντόπισε ένα μεμονωμένο αλληλόμορφο (RDV2) που προσδίδει αυτό το χαρακτηριστικό.
Επίσης το 2018, η Vinehealth Australia ανέφερε ότι είχε δοκιμάσει με επιτυχία τεχνικές προφίλ DNA για την ανίχνευση γενετικού υλικού φυλλοξήρας σε πυρήνες εδάφους αμπελώνων. Αν και η λήψη δειγμάτων είναι εύκολη, οι συνθήκες αποθήκευσης και μεταφοράς είναι ζωτικής σημασίας (όπως και η διαθεσιμότητα εργαστηρίου). Επομένως, μπορεί να χρειαστεί λίγος χρόνος για να γίνει κοινή πρακτική. Αλλά μαζί με τη χρήση drones για την παροχή οικονομικών αεροφωτογραφιών, τουλάχιστον οι Αυστραλοί παραγωγοί κρασιού ενδέχεται σύντομα να αποκτήσουν μια βιώσιμη εργαλειοθήκη συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης.
Ελπίζεται επίσης ότι τώρα, το ξεκλείδωμα του γονιδιώματος της φυλλοξήρας μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση των τρόπων καταπολέμησης του εντόμου.
Η INRAE είπε, «Αυτή η νέα γνώση χρησιμεύει επίσης για να βελτιώσει την κατανόησή μας για τις βιολογικές εισβολές και τις δυνητικά καταστροφικές συνέπειές τους στη γεωργία και συνεπώς στην κοινωνία και την οικονομία».
